Sanskrit Sloka text in Devanagari, Gujarati, Kannada, Telugu , and English

||om tat sat||

સુન્દરકાંડ.
અથ પંચત્રિંશસ્સર્ગઃ

તાં તુ રામકથાં શ્રુત્વા વૈદેહી વાનરર્ષભાત્ |
ઉવાચ વચનં સાંત્વ મિદં મથુરયા ગિરઃ||1||

સ|| વૈદેહી વાનરર્ષભાત્ રામકથાં શ્રુત્વા મધુરયા ગિરઃ સાંત્વં ઇદં વચનં ઉવાચ||

Vaidehi , having heard the story of Rama from the bull among Vanaras, politely spoke the following lines with sweet words.

ક્વતે રામેણ સંસર્ગઃ કથં જાનાસિ લક્ષ્મણમ્|
વાનરાણાં નરાણં ચ કથામાસીત્ સમાગમઃ||2||
યાનિ રામસ્ય લિંગાનિ લક્ષ્મણસ્ય ચ વાનર|
તાનિ ભૂયઃ સમાચક્ષ્વ ન માં શોકઃ સમાવિશેત્||3||
કીદૃશં તસ્ય સંસ્થાનં રૂપં રામસ્ય કીદૃશં|
કથ મૂરૂ કથં બાહૂ લક્ષ્મણસ્ય ચ શંસ મે||4||

સ||તે રામેણ સંસર્ગઃ ક્વ | લક્ષ્મણં કથં જાનાસિ||નરાણાં વાનરાણાં સમાગમઃ કથં આસીત્|| હે વાનર ! રામસ્ય લિંગાનિ યાનિ | લક્ષ્મણસ્ય ચ|| ભૂયઃ તાનિ સમાચક્ષ્વ | ( તદા) માં શોકઃ સમાવિશેત્ ||રામસ્ય સંસ્થાનં કીદૃશં | રામસ્ય રૂપં કીદૃશં| કથાં ઊરૂ કથં બાહુઃ મે શંસ| તથૈવ લક્ષ્મણસ્ય ચ||

Where did you meet Rama. How do you know Lakshmana. How did this friendship between the humans and Vanaras develop. What are Rama's identifying marks and Lakshmana's too. You can tell me again. Then my sorrow will subside. How is Rama's form ? How are his looks? How are his thighs and arms please tell. Similarly Lakshmana's too !

એવમુક્તસ્તુ વૈદેહ્યા હનુમાન્મારુતાત્મજઃ|
તતો રામં યથા તત્ત્વ માખ્યાતુમુપચક્રમે||5||
જાનંતી બત દિષ્ટ્યા માં વૈદેહિ પરિપૃચ્છસિ|
ભર્તુઃ કમલ પત્રાક્ષિ સંસ્થાનં લક્ષ્મણસ્ય ચ||6||
યાનિ રામસ્ય ચિહ્નાનિ લક્ષ્મણસ્ય ચ યાનિ વૈ|
લક્ષિતાનિ વિશાલાક્ષી વદતઃ શ્રુણુ તાનિ મે||7||

સ|| વૈદેહ્યા એવં ઉક્તસ્તુ તતઃ હનુમાન્ મારુતાત્મજઃ રામં તત્ત્વં આખ્યાતું ઉપચક્રમે|| વૈદેહિ માં પરિપૃચ્છસિ બત કમલપત્રાક્ષી દિષ્ટ્યા ભર્તુઃ લક્ષ્મણસ્ય ચ સંસ્થાનં જાનંતિ ||યાનિ રામસ્ય લક્ષ્મણસ્યચ ચિહ્નાનિ યાનિ વૈ લક્ષિતાનિ તાનિ વદતઃ | મે શ્રુણુ||

When Vaidehi spoke like this , then Hanuman , the son of wind god started to describe Rama's form as is. " Oh Vaidehi, with eyes like lotus petals, it is my good fortune that you are asking about the form of Rama and Lakshmana though you know them. Those identification marks of Rama as well as Lakshmana I will now tell you. Please hear'.

રામઃ કમલપત્રાક્ષઃ સર્વસત્વમનોહરઃ|
રૂપદાક્ષિણ્ય સંપન્નઃ પ્રસૂતે જનકાત્મજે||8||
તેજસાઽઽદિત્ય સંકાશઃ ક્ષમયા પૃથિવી સમઃ|
બૃહસ્પતિ સમો બુદ્દ્યા યશસા વાસવોપમઃ||9||
રક્ષિતા જીવલોકસ્ય સ્વજન સ્યાભિરક્ષિતા|
રક્ષિતા સ્વસ્ય વૃત્તસ્ય ધર્મસ્ય ચ પરંતપઃ||10||
રામોભામિનિ લોકસ્ય ચાતુર્વર્ણસ્ય રક્ષિતા|
મર્યાદાનાં ચ લોકસ્ય કર્તા કારયિતા ચ સઃ||11||

સ|| જનકાત્મજે પ્રસૂતે રામઃ કમલપત્રાક્ષઃ | સર્વસત્ત્વ મનોહરઃ | રૂપદાક્ષિન્ય સંપન્નઃ||તેજસા આદિત્ય સમઃ| ક્ષમયા પૃથિવી સમઃ| બુદ્ધ્યા બૃહસ્પતિ સમઃ | યશસા વાસવઃ ઉપમઃ||જીવલોકસ્ય રક્ષિતા | સ્વજનસ્યાભિ રક્ષિતા| પરંતપઃ સ્વસ્ય વૃત્તસ્ય ધર્મસ્ય ચ રક્ષિતા||હે ભામિનિ | લોકસ્ય ચાતુર્વર્ણસ્ય રક્ષિતા |સઃ લોકસ્ય મર્યાદાનાં કર્તા ચ કારયિતા ચ||

'Oh Daughter of Janaka ! Rama is born with eyes like the lotus petals. He is one who delights all beings endowed with a form reflecting politeness and charm. In glow he is equal to Sun, in forbearance he is equal to earth. In intelligence he is equal to Brihaspati. In fame he is equal to Indra. Protects all beings. Protects his own people. The destroyer of enemies, he protects his own race and the righteousness. Oh Beautiful lady ! He protects all the four classes of society. He follows the code of conduct and make other follow too'.

અર્ચિષ્મા નર્ચિતોઽત્યર્થં બ્રહ્મચર્યવ્રતે સ્થિતઃ|
સાધૂનાં ઉપકારજ્ઞઃ પ્રચારજ્ઞઃ શ્ચ કર્મણામ્||12||
રાજવિદ્યા વિનીતશ્ચ બ્રાહ્મણનામુપાસિતા|
શ્રુતવાન્ શીલસંપન્નો વિનીતશ્ચ પરંતપ||13||
યજુર્વેદ વિનીતશ્ચ વેદવિદ્ભિઃ સુપૂજિતઃ|
ધનુર્વેદેચ વેદેષુ વેદાંગેષુ ચ નિષ્ઠિતઃ||14||

સ|| અત્યર્થં અર્ચિષ્માન્ અર્ચિતઃ | બ્રહ્મચર્ય વ્રતે સ્થિતઃ | સાધૂનાં ઉપકારજ્ઞઃ કર્મણાં પ્રચારજ્ઞઃ ચ||સઃ રાજવિદ્યા વિનીતઃ | બ્રાહ્મણાનાં ઉપાસિતા ચ| (સઃ) પરંતપઃ શ્રુતવાન્ શીલસંપન્નઃ વિનીતઃ ચ||યજુર્વેદ વિનીતઃ | વેદવ્દ્ભિઃ સુપૂજિતઃ ચ|| વેદેષુ વેદાંગેષુ ધનુર્વેદે ચ નિષ્ઠિતઃ||

He is intensely luminous and worshipped. He is steadfast in observing the vows of self-control. He recognizes the right actions of sages. He knows the rites and administration too. He knows the statecraft. He is devotee of Brahmans. The destroyer of enemies is one who has heard the Vedas, He is disciplined and endowed with excellent conduct. Well versed in Yajurveda. respected by those who know Vedas. He is expert in Vedas and other parts of Vedas and the art of the bow.

વિપુલાંસો મહાબાહુઃ કંબુગ્રીવઃ શુભાનનઃ|
ગૂઢજત્રુઃ સુતામ્રાક્ષો રામો દેવિ જનૈશ્રુતઃ||15||
દુંદુભિ સ્વન નિર્ઘોષઃ સ્નિગ્ધવર્ણઃ પ્રતાપવાન્|
સમ સ્સમવિભક્તાંગો વર્ણં શ્યામં સમાશ્રિતઃ||16||

સ|| દેવિ વિપુલાંસઃ મહાબાહુઃ કંબુગ્રીવઃ શુભાનનઃ ઘૂઢજત્રુઃ સુતામ્રાક્ષઃ રામઃ જનૈઃ શ્રુતઃ||દુંદુભિસ્વન નિર્ઘોષઃ સ્નિગ્ધવર્ણઃ પ્રતાપવાન્ સમઃ સમવિભક્તાંગઃ શ્યામં વર્ણં સમાશ્રિતઃ ||

'Oh Devi ! He is broad shouldered, long armed, with conch shaped neck, with auspicious looks, round shouldered and coppery eyed, he is heard by people. With voice like that of dundubhi , with shining beautiful complexion, full of valor, of equal proportions, his limbs are of equal proportions too. He is of dark color'.

ત્રિસ્થિરઃ ત્રિપ્રલંબશ્ચ ત્રિસમઃ ત્રિષુચોન્નતઃ|
ત્રિતામ્ર ત્રિષુ ચ સ્નિગ્ધો ગંભીર ત્રિષુ નિત્યશઃ||17||
ત્રિવલીવાં સ્ત્ર્યવનતઃ ચતુર્વ્યંગઃ ત્રિશીર્ષવાન્|
ચતુષ્કલઃ ચતુર્લેખઃ ચતુષ્કિષ્કુઃ ચતુસ્સમઃ||18||

સ|| ત્રિસ્થિરઃ ત્રિપ્રલંબશ્ચ ત્રિસમઃ ત્રિષુ ચ ઉન્નતઃ સ્નિગ્ધઃ નિત્યશઃ ત્રિષુ ગંભીરઃ ||ત્રિવલીવાં સ્ત્ર્યવનતઃ ચતુર્વ્યંગઃ ત્રિશીર્ષવાન્ ચતુષ્કલઃ ચતુશ્કિષ્કુઃ ચતુસ્સમઃ ||

'He is firm at three places, long in three places, with three even parts. He is elevated in three places, raised in three parts too. He has coppery reddish color in three parts and majestic. With three folds on his neck, has nipples and soles under the feet which are depressed. Four parts of his body are depressed. He has three spirals in his head. He has four lines on his thumb, four lines on his forehead, and has four well-proportioned parts'.

ચતુર્દશ સમદ્વંદ્વઃ ચતુર્દંષ્ટ્રઃ ચતુર્ગતિઃ|
મહોષ્ઠહનુનાસશ્ચ પંચસ્નિગ્ધોsષ્ટવંશવાન્||19||
દશપદ્મો દશબૃહ ત્ત્રિભિર્વ્યાપ્તો દ્વિશુક્લવાન્|
ષડુન્નતો નવતનુઃ ત્રિભિર્વ્યાપ્નોતિ રાઘવઃ||20||
સત્યધર્મપરઃ શ્રીમાન્ સંગ્રહાનુગ્રહે રતઃ|
દેશકાલવિભાગજ્ઞઃ સર્વલોકપ્રિયં વદઃ||21||
ભ્રાતા ચ તસ્ય દ્વૈમાત્ર સૌમિત્રિ રપરાજિતઃ|
અનુરાગેણ રૂપેણ ગુણૈશ્ચૈવ તથાવિથઃ||22||

સ|| ચતુર્દશસમદ્વંદ્વઃ ચતુર્દંષ્ટ્રઃ ચતુર્ગતિઃ મહોષ્ટહનુનાસઃ ચ પંચસ્નિગ્ધઃ અષ્ટવંશવાન્ || દશપદ્મઃ દશબૃહઃ ત્રિભિઃ વ્યાપ્તઃ દ્વિશુક્લવાન્ ષડુન્નતઃ નવતનુઃ ત્રિભિઃ વ્યાપ્નોતિ|| સત્યધર્મપરઃ શ્રીમાન્ સંગ્રહાનુગ્રહે રતઃ દેશકાલવિભાગજ્ઞઃ સર્વલોકપ્રિયં વદઃ||તસ્ય ભ્રાતા ચ દ્વૈમાત્રઃ સૌમિત્રિઃ અપરાજિતઃ અનુરાગેણ રૂપેણ ગુણેન ચ તથાવિધઃ||

'He has fourteen parts of his body well proportioned. Has four sharp teeth, has four movements, has sharp nose, charming lips and jaws, has five smooth parts, and eight parts of the body which are long. Has ten lotus like limbs. Ten well-proportioned limbs, covered with three aspects, white in two parts, elevated in six limbs, has nine features, and is covered with three glories. Follower of truth and righteousness, prosperous, accumulates and favorably disposed too. He endears himself to all with his sweet words. His brother of a different mother, son of Sumitra, undefeated, in form and virtues is similar to his brother'.

તાવુભૌ નરશાર્દૂલૌ ત્વદ્દર્શનસમુત્સુકૌ|
વિચિન્વંતૌ મહીં કૃત્સ્નાં અસ્માભિરભિસંગતૌ||23||
ત્વામેવ માર્ગમાણૌ તૌ વિચરંતૌ વસુંધરામ્|
દદર્શતુ ર્મૃગપતિં પૂર્વજેનાવરોપિતમ્||24||
ઋશ્યમૂકસ્ય પૃષ્ઠે તુ બહુપાદપસંકુલે|
ભ્રાતુર્ભયાર્તમાસીનં સુગ્રીવં પ્રિયદર્શનમ્||25||
વયં તુ હરિરાજં તં સુગ્રીવં સત્યસંગરમ્|
પરિચર્યાસ્મહે રાજ્યાત્ પૂર્વજેનાવરોપિતમ્||26||

સ|| તૌ ઉભૌ નરશાર્દૂલૌ ત્વત્ દર્શન સમુત્સુકૌ મહીં વિચિન્વંતૌ અસ્માભી અભિસંગતૌ કૃત્સ્નાં|| ત્વાં એવ માર્ગમણૌ વસુંધરાં વિચિન્વંતૌ પૂર્વજેન(વાલિના) અવરોપિતં મૃગપતિં ( સુગ્રીવં)દદર્શ||બહુપાદપ સંકુલે ઋષ્યમૂકસ્ય પૃષ્ઠે ભ્રાતુઃ ભયાર્તં પ્રિયદર્શનં સુગ્રીવં દદર્શ||વયં તુ પૂર્વજેન રાજ્યાત્ અવરોપિતં સત્યસંગરં હરિરાજં તં સુગ્રીવં પરિચર્યામહે||

Those two tigers among men eager to see you , searching the whole world came in contact with us. Searching for you on this earth, they saw Sugriva, the one thrown out by his brother ( Vali). On the mountain Rishyamuka filled with variety of trees, they saw Sugriva who is pleasing to the eyes, who is scared of his brother. We were serving the king of Vanaras Sugriva , who is committed to truth and who has been thrown out by his elder brother'.

તતસ્તૌ ચીરવસનૌ ધનુઃ પ્રવરપાણિનૌ|
ઋશ્યમૂકસ્ય શૈલસ્ય રમ્યં દેશમુપાગતૌ||27||
સ તૌ દૃષ્ટ્વા નરવ્યાઘ્રૌ ધન્વિનૌ વાનરર્ષભઃ|
અવપ્લુતો ગિરેસ્તસ્ય શિખરં ભયમોહિતઃ||28||
તતઃ સ શિખરે તસ્મિન્ વાનરેંદ્રો વ્યવસ્થિતઃ|
તયોઃ સમીપં મામેવ પ્રેષયામાસ સત્વરમ્||29||

સ|| તતઃ તૌ ચીરવસનૌ ધનુઃ પ્રવરપાણિનૌ ઋષ્યમૂકસ્ય શૈલસ્ય રમ્યં દેશં ઉપાગતૌ ||સઃ વાનરર્ષભઃ તૌ નરવ્યાઘ્રૌ દૃષ્ટ્વા ભયમોહિતઃ તસ્ય ગિરેઃ શિખરં અવપ્લુતૌ || સઃ વાનરેંદ્રઃ તસ્મિન્ શિખરે વ્યવસ્થિતઃ તતઃ તયોઃ ( રામલક્ષ્મણયોઃ) સમીપં માં એવ સત્વરં પ્રેષયામાસ||

'Then the two clad in bark clothes, carrying their bows reached the beautiful place on the Rishyamuka mountain. The bull among Vanaras seeing the two tigers among men, scared jumped up to the peak of the mountain. That king of Vanaras sitting on the mountain top quickly sent me to meet the two'.

તાવહં પુરુષવ્યાઘ્રૌ સુગ્રીવ વચનાત્પ્રભૂ |
રૂપલક્ષણસંપન્નૌ કૃતાંજલિરુપસ્થિતઃ||30||
તૌ પરિજ્ઞાતતત્વાર્થૌ મયા પ્રીતિસમન્વિતૌ|
પૃષ્ઠમારોપ્ય તં દેશં પ્રાપિતૌ પુરુષર્ષભૌ||31||
નિવેદિતૌ ચ તત્ત્વેન સુગ્રીવાય મહાત્મને|
તયો રન્યોન્ય સલ્લપાદ્ભૃશં પ્રીતિ રજાયત||32||
તતસ્તૌ પ્રીતિસંપન્નૌ હરીશ્વરનરેશ્વરૌ|
પરસ્પર કૃતાશ્વાસૌ કથયા પૂર્વ વૃત્તયા||33||

સ|| અહં સુગ્રીવવચનાત્ પ્રભૂ પુરુષવ્યાઘ્રૌ રૂપલક્ષણસંપન્નૌતૌ કૃતાંજલિઃ ઉપસ્થિતઃ ||પરિજ્ઞાત તત્ત્વાર્થૌ પુરુષર્ષભૌ પ્રીતિસમન્વિતૌ તં મયા પૃષ્ઠમારોપ્ય દેશં પ્રાપિતૌ ||મહાત્મને સુગ્રીવાય તત્ત્વેન નિવેદિતૌ તયોઃ અન્યોન્ય સલ્લાપાત્ ભૃશં પ્રીતિઃ અજાયત||તતઃ પ્રીતિસંપન્નૌ હરીશ્વર નરેશ્વરૌ પૂર્વવૃત્ત કથયા પરસ્પર કૃત આશ્વાસૌ||

' On the orders of Sugriva I stood in front of the two lords, the tigers among men endowed with charming disposition and auspicious looks. Realizing their true disposition, I placed those tigers among men with pleasing disposition on my back and carried them back to our place. I faithfully reported on the two great souls to Sugriva. Both of them talked to each other and fond friendship developed. Then full of joy , the king of men and king of Vanaras assured each other with the stories of the past'.

તતઃ સ સાંત્વયામાસ સુગ્રીવં લક્ષ્મણાગ્રજઃ|
સ્ત્રી હેતોઃ વાલિના ભ્રાત્રા નિરસ્ત મુરુતેજસા||34||
તતસ્ત્વન્નાશજં શોકં રામસ્યા ક્લિષ્ટકર્મણઃ|
લક્ષ્મણો વાનરેંદ્રાય સુગ્રીવાય ન્યવેદયત્ ||35||
સ શ્રુત્વા વાનરેંદ્રસ્તુ લક્ષ્મણે નેરિતં વચઃ|
તદાસીન્નિષ્પ્રભોઽત્યર્થં ગ્રહગ્રસ્ત ઇવાંશુમાન્||36||

સ|| તતઃ સ્ત્રીહેતોઃ ભ્રાત્રા વાલિના નિરસ્તં સુગ્રીવં ઉરુતેજસા લક્ષ્મણાગ્રજઃ સાંત્વયામાસ||તતઃ લક્ષ્મણઃ અક્લિષ્ટકર્મણઃ રામસ્ય ત્વન્નાશજં શોકં વાનરેંદ્રસ્ય સુગ્રીવાય ન્યવેદયત્ ||સઃ વાનરેંદ્રઃ તુ લક્ષ્મણેન ઈરિતં વચઃ તદા ગ્રહગ્રસ્તઃ અંશુમાન્ ઇવ અત્યર્થં નિષ્પ્રભઃ આસીત્ ||

' The elder brother of Lakshmana consoled Sugriva who was thrown out because of a woman. Then Lakshmana informed the king of Vanaras, Sugriva about Rama who is adept at accomplishing difficult tasks, and his grief on account of your loss. The king of Vanaras too on hearing the words spoken by Lakshmana, became luster less like the Sun overshadowed by a planet Rahu.'

તતસ્ત્વદ્ગાત્રશોભીનિ રક્ષસા હ્રિયમાણયા|
યાન્યાભરણ જાલાનિ પાતિતાનિ મહીતલે||37||
તાનિ સર્વાણિ રામાય આનીય હરિયૂધપાઃ|
સંહૃષ્ટા દર્શયામાસુર્ગતિં તુ ન વિદુસ્તવ||38||
તાનિ રામાય દત્તાનિ મયૈ વોપહૃતાનિ ચ|
સ્વનવંત્યવકીર્ણાનિ તસ્મિન્ વિગતચેતસિ||39||
તાન્યંકે દર્શનીયાનિ કૃત્વા બહુવિધં તવ|
તેન દેવ પ્રકાશેન દેવેન પરિદેવતમ્||40|

સ|| તતઃ ત્વત્ ગાત્રશોભીનિ યાનિ આભરણજાલાનિ મહીતલે પાતિતાનિ (દર્શયામાશુઃ)||હરિયૂધપાઃ તાનિ સર્વાણિ આનીય સંહૃષ્ટા રામાય દર્શયામાસ| તવ સુ ગતિં તુ ન વિદુઃ||મયૈવ ઉપહૃતાનિ તાનિ રામાય દત્તાનિ | તસ્મિન્ વિગતચેતસિ સ્વનવંતિ અવકીર્ણાનિ || દર્શનીયાનિ તવ તાનિ અંકે કૃત્વા દેવપ્રકાશેન તેન દેવેન બહુવિધં પરિદેવિતમ્||

Then those ornaments worn by you and thrown away on the ground while being carried away by the Rakshasa were shown. The Vanara leaders brought all those ornaments to show to Rama with great joy. They had no idea of your whereabouts. I collected those ornaments and gave them to Rama. He lost his senses on seeing those jingling ornaments scattered around. The divine self who is effulgent like gods, wailed in many ways placing the ornaments on his lap.

પશ્યતસ્તાનિ રુદત સ્તામ્યતશ્ચ પુનઃ પુનઃ|
પ્રાદીપયન્ દાશરથેસ્તાનિ શોકહુતાશનમ્||41||
શયિતં ચ ચિરં તેન દુઃખાર્તેન મહાત્મના|
મયાપિ વિવિધૈર્વાક્યૈઃ કૃછ્છા દુત્થાપિનઃ પુનઃ||42||
તાનિ દૃષ્ટ્વા મહાબાહુઃ દર્શયિત્વા મુહુર્મુહુઃ|
રાઘવઃ સસૌમિત્રિઃ સુગ્રીવે સ ન્યવેદયત્||43||
સ ત્વાદર્શનાદાર્યે રાઘવઃ પરિતપ્યતે|
મહતા જ્વલતા નિત્યમગ્નિનેવાગ્નિ પર્વતઃ||44||

સ|| તાનિ પશ્યતઃ રુદતઃ પુનઃ પુનઃ તામ્યતશ્ચ દાશરથેઃ શોકહુતાશનં તાનિ પ્રદીપવાન્ ||દુઃખાર્તેન તેન મહાત્મના શયિતં ચ મયાપિ વિવિધૈઃ વાક્યૈઃ કૃચ્છાત્ પુનઃ ઉત્થાપિતઃ ||તાનિ દૃષ્ટ્વા મહાબાહુઃ મુહુઃ મુહુઃ દર્શયિત્વા રાઘવઃ સ સૌમિત્રિઃ સુગ્રીવે ન્યવેદયત્ ||આર્ય સઃ રાઘવઃ તવ અદર્શનાત્ નિત્યં મહતા અગ્નિના અગ્નિપર્વત ઇવ જ્વલતે પરિતપ્યતે ||

Seeing them again and again the grief in him was inflamed like fire. Rama the great self-immersed in sorrow lay down on the ground, I also consoled him with many words and with great difficulty. The long armed Rama along with Lakshmana looked at them ( ornaments) again and again and gave them to the care of Sugriva. Oh Respectable lady ! Because of not being able to see you , he is always blazing like the fire on a mountain on fire.

ત્વત્કૃતે તમનિદ્રા ચ શોકશ્ચિંતા ચ રાઘવમ્|
તાપયંતિ મહાત્માનમગ્ન્યગાર મિવાગ્નયઃ||45||
તવાદર્શન શોકેન રાઘવઃ પ્રવિચાલ્યતે|
મહતા ભૂમિકંપેન મહાનિવ શિલોચ્ચયઃ||46||
કાનનાનિ સુરમ્યાણિ નદીઃ પ્રસ્રવણાનિ ચ|
ચરન્ ન રતિમાપ્નોતિ ત્વા મપશ્યન્ નૃપાત્મજે||47||

સ|| ત્વત્કૃતે મહાત્માનં તં રાઘવં અનિદ્રા ચ શોકઃ ચિંતા ચ અગ્ન્યગારં અગ્નયઃ ઇવ તાપયંતિ ||તવ અદર્શન શોકેન રાઘવઃ મહતા ભૂમિકંપેન મહાન્ શિલોચ્છયઃ ઇવ પ્રવિચાલ્યતે ||ત્વાં અપશ્યન્ સુરમ્યાણિ પ્રસ્રવણાનિ ચરન્ નૃપાત્મજઃ રતિં ન આપ્નોતિ ||

'On account of you the great man is consumed by three fires of sleeplessness, sorrow and concern like the sacred fires of the sacred fire place. Because of not being able to see you Raghava is shaken like a lofty mountain by an earth quake. Not being able to see you , the king is not delighted even when he goes to delightful forests, rivers and streams'.

સત્વાં મનુજશાર્દૂલ ક્ષિપ્રં પ્રાપ્સ્યતિ રાઘવઃ|
સમિત્રભાંધવં હત્વા રાવણં જનકાત્મજે||48||
સહિતૌ રામસુગ્રીવાવુભાવકુરુતાં તદા|
સમયં વાલિનં હંતું તવચાન્વેષણં તથા||49||
તતસ્તાભ્યાં કુમારાભ્યાં વીરાભ્યાં સ હરીશ્વરઃ|
કિષ્કિંધાં સમુપાગમ્ય વાલી યુદ્ધે નિપાતિતઃ||50||
તતો નિહત્ય તરસા રામો વાલિન માહવે|
સર્વેષાં હરિ સંઘાનાં સુગ્રીવમકરોત્ પતિમ્||51||

સ|| જનકાત્મજે મનુજશાર્દૂલઃ રાઘવઃ સમિત્રબાંધવં રાવણં હત્વા ત્વાં ક્ષિપ્રં પ્રાપ્સ્યતિ ||તદા રામસુગ્રીવૌ ઉભૌ સહિતૌ વાલિનં હંતું તથા તવ ચ અન્વેષણં સમયં અકુરુતામ્ ||તતઃ સ હરીશ્વરઃ તાભ્યાં વીરાભ્યાં કુમારાભ્યં સહ કિષ્કિંધાં ઉપાગમ્ય યુદ્ધે વાલી નિપાતિતઃ||તતઃ રામઃ આહવે તરસા વાલિનં નિહત્ય સુગ્રીવં સર્વેષાં હરિસંઘાનાં પતિં અકરોત્ ||

'Oh Daughter of Janaka ! The tiger among men Raghava along with all his friends will kill Ravana quickly and attain you. Both Rama and Sugriva reached an agreement to kill Vali and also search for you. Then that king of Vanaras came to Kishkindha along with the two heroic princess and killed Vali in a battle. Then Rama having killed Vali in a battle , made Sugriva as the king of all Vanara troops'.

રામસુગ્રીવયોરૈક્યં દેવ્યેવં સમજાયત|
હનુમંતં ચ માં વિદ્ધિ તયોર્દૂતમિહાગતમ્||52||
સ્વરાજ્યં પ્રાપ્ય સુગ્રીવઃ સમાનીય હરીશ્વરાન્ |
ત્વદર્થં પ્રેષયામાસ દિશો દશ મહાબલાન્ ||53||
અદિષ્ટા વાનરેંદ્રેણ સુગ્રીવેણ મહૌજસા|
અદ્રિરાજ પ્રતીકાશાઃ સર્વતઃ પ્રસ્થિતા મહીમ્||54||

સ|| દેવી રામસુગ્રીવયોઃ ઇક્યં એવં સમજાયત | માં તયોઃ દૂતં ઇહ આગતં ચ હનુમંતં વિદ્ધિ | સુગ્રીવઃ સ્વરાજ્યં પ્રાપ્ય હરીશ્વરાન્ સમાનીય ત્વદર્થં દશ દિશઃ મહાબલાન્ પ્રેષયામાસ||વાનરેંદ્રેણ મહૌજસા સુગ્રીવેણ અદિષ્ટાઃ અદ્રિરાજપ્રતીકાશઃ મહીં સર્વતઃ પ્રસ્થિતા||

'Oh Devi ! The union of Rama Sugriva happened in this way. Know me as Hanuman. I have come here as their messenger. Sugriva having got back his kingdom, got together all Vanaras and sent them in search of you in all directions. The king of Vanaras , the very powerful Sugriva has ordered Vanaras as huge as king of mountains to all parts of the earth'.

તતસ્તુ માર્ગામાણાવૈ સુગ્રીવ વચનાતુરાઃ|
ચરંતિ વસુધાં કૃત્સ્નાં વયમન્યે ચ વાનરાઃ||55||
અંગદો નામ લક્ષ્મીવાન્ વાલિસૂનુ ર્મહાબલઃ|
પ્રસ્થિતઃ કપિશાર્દૂલઃ ત્રિભાગબલસંવૃતઃ||56||
તેષાં નો વિપ્રણષ્ટાનાં વિંધ્યે પર્વતસત્તમે|
ભૃશં શોકપરીતાના મહોરાત્રગણા ગતાઃ||57||

સ|| તતઃ તે વયં અન્યે વાનરાઃ ચ સુગ્રીવ વચનાતુરાઃ માર્ગમાણાઃ કૃત્સ્નાં વસુધાં ચરંતિ ||વાલિસૂનુઃ મહાબલઃ લક્ષ્મીવાન્ ત્રિભાગબલસંવૃતઃ કપિશાર્દૂલઃ અંગદઃ નામ પ્રસ્થિતઃ ||વિંધ્યે પર્વતસત્તમે વિપ્રણષ્ટાનામ્ ભૃશં શોકપરીતાનાં તેષાં નઃ અહોરાત્રગણાઃ ગતાઃ||

'Then we and other Vanaras , bound by Sugriva's words , are moving about the earth in search of you. The Son of Vali, called Angada , powerful , prosperous, together with one third of the army departed in search of you. In the mountains of Vindhya we spent many days and nights greatly immersed in sorrow and lost our way'.

તે વયં કાર્યનૈરાશ્યાત્ કાલસ્યાતિક્રમણે|
ભયાચ્ચ કપિરાજસ્ય પ્રાણાં સ્ત્યક્તું વ્યવસ્થિતાઃ||58||
વિચિત્ય વનદુર્ગાણિ ગિરિપ્રસ્રવણાનિ ચ|
અનાસાદ્ય પદં દેવ્યાઃ પ્રાણાં સ્ત્યક્તું સમુદ્યતાઃ||59||
દૃષ્ટ્વા પ્રાયોપવિષ્ટાંશ્ચ સર્વાન્ વાનરપુંગવાન્|
ભૃશં શોકાર્ણવે મગ્નઃ પર્યદેવયદંગદઃ||60||

સ|| તે વયં કાર્યનૈરાશ્યાત્ કાલસ્ય અતિક્રમેણ ચ કપિરાજસ્ય ભયાત્ ચ પ્રાણામ્ ત્યક્તું વ્યવસ્થિતાઃ||વનદુર્ગાણિ ગિરિપ્રસ્રવણાનિ ચ વિચિત્ય દેવ્યાઃ પદં અનાસાદ્ય પ્રાણાં ત્યક્તું સમુદ્યતાઃ |પ્રાયોપવિષ્ટાન્ સર્વાન્ વાનરાન્ દૃષ્ટ્વા અંગદઃ ભૃશં શોકાર્ણવે મગ્નઃ પર્યદેવયત્ ||

'All of us very much disheartened for not accomplishing the task, with time exceeded, and being afraid of the king of Vanaras , were ready to give up our lives. Having searched the impenetrable forest forts, mountain streams , unable to see the feet of the Devi, we decided to give up life. Seeing all the Vanaras ready for facing death , Angada himself plunged in intense fire of sorrow , was very much grieved'.

તવ નાશં ચ વૈદેહિ વાલિનશ્ચ વધં તથા|
પ્રાયોપવેશમસ્માકં મરણં ચ જટાયુષુઃ||61||
તેષાં ન સ્સ્વામિસંદેશા ન્નિરાશાનાં મુમૂર્ષતાં|
કાર્યહેતો રિવાયત શ્શકુનિ ર્વીર્યવાન્ મહાન્||62||
ગૃધરાજસ્ય સોદર્યઃ સંપાતિર્નામ ગૃધરાટ્|
શ્રુત્વા ભાતૃવધં કોપાત્ ઇદં વચનમબ્રવીત્||63||

સ|| વૈદેહી તવ નાશં ચ વાલિનઃ વધઃ ચ જટાયુષુઃ મરણં ચ અસ્માકં પ્રાયોપવેશં ||સ્વામિસંદેશાત્ નિરાશાનામ્ મુમૂર્ષતાં તેષાં નઃ કાર્યહેતોઃ ઇવ વીર્યવાન્ મહાશકુનિઃ આયાતઃ || ગૃધરાજસ્ય સોદરઃ ગૃધરાટ્ સંપાતિઃ નામ ભાતૃવધં કોપાત્ ઇદં વચનમ્ અબ્રવીત્||

' Oh Vaidehi ! That you were not found, death of Vali , and death of Jatayu all led to our decision to die. As though to help those disappointed in being unable to meet kings orders, and set to die, powerful gigantic bird came. Brother of king of birds called Sampati , angered on hearing the killing of his brother said the following words'.

યવીયાન્કેન મે ભ્રાતા હતઃ ક્વ ચ નિપાતિતઃ|
એત દાખ્યાતુ મિચ્ચામિ ભવદ્ભિઃ વાનરોત્તમાઃ||64||
અંગદો ઽકથય ત્તસ્ય જનસ્થાને મહદ્વધમ્|
રક્ષસા ભીમરૂપેણ ત્વા મુદ્દિશ્ય યથાતથમ્||65||
જટયુષો વધં શ્રુત્વા દુઃખિત સ્સોઽરુણાત્મજઃ|
ત્વાં શશંસ વરારોહે વસંતીં રાવણાલયે||66||
તસ્ય તદ્વચનં શ્રુત્વા સંપાતેઃ પ્રીતિવર્ધનમ્|
અંગદપ્રમુખા સ્તૂર્ણં તતઃ સંપ્રસ્થિતા વયમ્||67||

સ|| વાનરોત્તમઃ મે યાવીયાન્ ભ્રાતા કેન હતઃ ક્વ ચ નિપાતિતઃ ભવદ્ભિઃ એતત્ આખ્યાતું ઇછ્છામિ ||ત્વમ્ ઉદ્દિશ્ય અંગદઃ ભીમરૂપેન રક્ષસા જનસ્થાને મહદ્વધં યથાગતં તસ્ય અકથયત્ || વરારોહે સઃ અરુણાત્મજઃ જટાયુષઃ વધઃ શુત્વા દુઃખિતઃ ત્વાં રાવણાલયે વસંતીં શશંસ||તસ્ય સંપાતેઃ પ્રીતિવર્ધનં તત્ વચનં શ્રુત્વા અંગદપ્રમુખાઃ વયં તૂર્ણમ્ તતઃ પ્રસ્થિતઃ||

"Oh Best of Vanaras by whom was my younger brother killed ? Where was he dropped down? I want to hear all of that from you". Angada narrated to him how he was killed by the dreadful Rakshasa as it happened, as he tried to rescue you. Oh Best among women ! Hearing about the death of Jatayu, the son of Aruna, grieved he said that you are in Ravana's palace. Then hearing that words Sampati increasing the happiness, Angada and others including all of us quickly departed from there'.

વિંધ્યા દુત્થાય સંપ્રાપ્તાઃ સાગરસ્યાંત મુત્તરમ્|
ત્વદ્દર્શનકૃતોત્સાહા હૃષ્ટાઃ તુષ્ટાઃ પ્લવંગમાઃ||68||
અંગદપ્રમુખાસ્સર્વે વેલોપાંત મુપસ્થિતાઃ|
ચિંતાં જગ્મુઃ પુનર્ભીતાઃ ત્વદ્દર્શનસમુત્સકાઃ||69||
અથાહં હરિસૈન્યસ્ય સાગરં પ્રેક્ષ્ય સીદતઃ|
વ્યવધૂય ભયં તીવ્રં શતં પ્લુતઃ||70||

સ|| પ્લવંગમાઃ ત્વત્ દર્શનકૃતોત્સાહાઃ હૃષ્ટાઃ તુષ્ટાઃ વિંધ્યાત્ ઉત્થાય સાગરસ્ય ઉત્તર અંતં સમ્પ્રાપ્તાઃ||અંગદપ્રમુખાઃ સર્વે ત્વત્ દર્શનમુત્સુકાઃ વેલોપાંતં ઉપસ્થિતાઃ ભીતાઃ પુનઃ ચિંતાં જગ્મુઃ||અથ અહં સાગરં પ્રેક્ષ્ય સીદતઃ હરિસૈન્યસ્ય તીવ્રં ભયં વ્યવધૂય યોજનાનાં શતં પ્લુતઃ||

'The Vanaras anxious to see you , delighted , satisfied , flew up from Vindhyas and reached the northern shores of the ocean. Angada and others anxious to see you standing on the shores of the ocean were afraid and again started thinking. Then seeing the desperate mood of the Vanara army , setting aside fear I leapt ( across the sea of ) hundred yojanas'.

લંકા ચાપિ મયા રાત્રૌ પ્રવિષ્ટા રાક્ષસાકુલા|
રાવણશ્ચ મયા દૃષ્ટઃ ત્વં ચ શોકપરિપ્લુતા||71||
એતત્તે સર્વ માખ્યાતં યથાવૃત્ત મનિંદિતે|
અભિભાષસ્વ માં દેવિ દૂતો દાશરથે રહમ્||72||
તં માં રામકૃતોદ્યોગં ત્વન્નિમિત્ત મિહાગતમ્|
સુગ્રીવ સચિવં દેવિ બુદ્દ્યસ્વ પવનાત્મજમ્||73||

સ|| રાક્ષસાકુલા લંકા ચ અપિ મયા રાત્રૌ પ્રવિષ્ટા મયા રાવણશ્ચ દૃષ્ટઃ શોકપરિપ્લુતા ત્વં ચ||અનિંદિતે દેવિ એતત્ યથાવૃતં તે આખ્યાતં | મમ અભિભાષસ્વ | અહં દાશરથેઃ દૂતઃ||દેવિ રામકૃતોદ્યોગં ત્વન્નિમિત્તં ઇહ આગતં તં મામ્ સુગ્રીવ સચિવં પવનાત્મજં બુદ્ધ્યસ્વ||

'I entered city of Lanka filled with Rakshasas in the night , I have seen Ravana and you too immersed in sorrow. Oh! Blameless lady ! I have narrated this as it happened. Please speak to me. I am messenger of Dasarathi. Oh Devi ! Know me, who has taken up Rama's mission for you and come here as the minister of Sugriva and son of wind god'.

કુશલી તવ કાકુત્સ્થ સર્વશસ્ત્રભૃતાં વરઃ|
ગુરોરારાધને યુક્તો લક્ષ્મણશ્ચ સુલક્ષણઃ||74||
તસ્ય વીર્યવતો દેવિ ભર્તુઃ તવ હિતે રતઃ|
અહમેકસ્તુ સંપ્રાપ્તઃ સુગ્રીવ વચનાદિહ||75||
મયેય મસહાયેન ચરતા કામરૂપિણા|
દક્ષિણા દિ ગનુક્રાંતા ત્વન્માર્ગવિચયૈષિણા||76||

સ|| સર્વશસ્ત્રભૃતાં વરઃ તવ કાકુત્સ્થઃ કુશલી | ગુરોઃ આરાધને યુક્તઃ લક્ષ્મણઃ ચ ||દેવિ વીર્યવતઃ તવ ભર્તુઃ તસ્ય હિતે રતઃ અહં સુગ્રીવ વચનાત્ ઇહ એકઃ પ્રાપ્તઃ||ત્વન્માર્ગવિચયૈષિણા કામરૂપિણા અસહાયેન ચરતા મયા ઇયં દક્ષિણા દિક્ અનુક્રાંતા||

' The best among wielders of all weapons your Kakutstha is keeping well. Lakshmana involved in the service of his master is well too. Oh Devi ! Desirous of the welfare of your husband , I have come alone here on the orders of Sugriva. While moving in search of you , without any help, being able to assume any form, moving in southerly direction reached this place'.

દિષ્ટ્યાહં હરિસૈન્યાનાં ત્વન્નાશ મનુશોચતામ્|
અપનેષ્યામિ સંતાપં તવાભિગમશંસનાત્||77||
દિષ્ટ્યા હિ મમ ન વ્યર્થં દેવિ સાગર લંઘનમ્|
પ્રાપ્સ્યા મ્યહ મિદં દિષ્ટ્વા ત્વદ્દર્શનકૃતં યશઃ||78||
રાઘવશ્ચ મહાવીર્યઃ ક્ષિપ્રં ત્વા મભિપત્સ્યતે|
સમિત્ર બાંધવં હત્વા રાવણં રાક્ષસાધિપમ્||79||

સ|| દિષ્ટ્યા અહં ત્વન્નાશં હરિસૈન્યાનાં સંતાપં તવ અભિગમશંસનાત્ અપનેષ્યામિ||દેવિ દિષ્ટ્યા મમ સાગરલંઘનં ન વ્યર્થમ્ | દિષ્ટ્યા અહં ત્વદ્દર્શનકૃતં ઇદં યશઃ પ્રાપ્સ્યામિ ||મહાવીરઃ રાઘવઃ ચ સમિત્રબાંધવં રાક્ષસાધિપં રાવણં હત્વા ક્ષિપ્રં ત્વાં અભિપત્સ્યતે||

'Fortunately, for the Vanara army grieving worried about you loss, letting them know will dispel their sorrow. Oh Devi ! Fortunately the effort of jumping across the ocean is not wasted. Fortunately I will attain the fame of seeing you here. The great hero Raghava along with his friends having killed Rama will get you back quickly'.

માલ્યવાન્નામ વૈદેહિ ગિરિણા મુત્તમો ગિરિઃ|
તતો ગચ્છતિ ગોકર્ણં પર્વતં કેસરી હરિઃ ||80||
સ ચ દેવર્ષિભિર્દિષ્ટઃ પિતા મમ મહાકપિઃ|
તીર્થે નદી પતેઃ પુણ્યે શંબસાદન મુદ્દરત્||81||
તસ્યાહં હરિણઃ ક્ષેત્રે જાતો વાતેન મૈથિલિ|
હનુમાનિતિ વિખ્યાતો લોકેસ્વેનૈવ કર્મણા||82||

સ|| વૈદેહી ગિરીણાં ઉત્તમઃ માલ્યવાન્ નામ ગિરિઃ તતઃ કેસરી હરિઃ ગોકર્ણં પર્વતં ગચ્છતિ||દેવર્ષિભિઃ દિષ્ટઃ મામ્ પિતા સઃ મહાકપિઃ નદીપતેઃ પુણ્યે શંબસાદનં ઉદ્ધરત્||મૈથિલિ તસ્ય હરિણઃ ક્ષેત્રે વાતેન જાતઃ સ્વેન કર્મણા એવ લોકે હનુમાન્ ઇતિ વિખ્યાતઃ||

' Oh Vaidehi ! Mountain named Malyavan is one of the best. From there Kesari, a Vanara went to mountain Gokarna. There predicted by the divine sages, he , a great Vanara and my father among the holy river which is lord of all rivers, killed Samabasadana. Oh Maithili ! In that monkeys land born of wind god , I am known to all as Hanuman by my own acts'.

વિશ્વાસાર્થં તુ વૈદેહિ ભર્તુરુક્તા મયા ગુણાઃ|
અચિરાત્ રાઘવો દેવિ ત્વા મિતો નયિતાઽનઘે||83||
એવં વિશ્વાસિતા સીતા હેતુભિઃ શોકકર્શિતા|
ઉપપન્નૈ રભિજ્ઞાનૈ ર્દૂતં તમવગચ્છતિ||84||
અતુલં ચ ગતા હર્ષં પ્રહર્ષેણ ચ જાનકી|
નેત્રાભ્યાં વક્રપક્ષ્માભ્યાં મુમોચાનંદજં જલં||85||

સ|| વૈદેહિ વિશ્વાસાર્થં મયા ભર્તુઃ ગુણાઃ ઉક્તાઃ | દેવિ રાઘવઃ અચિરાત્ ત્વાં ઇતઃ નયિતા અનઘે| શોકકર્શિતા સીતા એવં હેતુભિઃ વિશ્વશિતા ઉપપન્નૈઃ અભિજ્ઞાનૈઃ તં દૂતં અવગચ્છતિ||જાનકી અતુલં હર્ષં ગતા ચ પ્રહર્ષેણ વક્રપક્ષ્માભ્યાં નેત્રાભ્યાં આનંદજં જલં મુમોચ||

'Oh Vaidehi ! to give you confidence I have described all the qualities. Oh Devi Raghav will soon take you from here'. Sita immersed in sorrow, presented with reasons identified, identified him as the messenger of Rama. Janaki then experienced immeasurable happiness, and shed tears of happiness through the curved eyelashes of her eyes.

ચારુ તદ્વદનં તસ્યા સ્તામ્રશુક્લાયતેક્ષણં|
અશોભત વિશાલાક્ષ્યા રાહુમુક્ત ઇવોડુરાટ્||86||
હનુમંતં કપિં વ્યક્તં મન્યતે નાન્યથેતિ સા|
અથોવાચ હનુમાંસ્તામુત્તરં પ્રિયદર્શનામ્||87||

સ|| વિશાલાક્ષાયાઃ તસ્યાઃ ચારુ તામ્રશુક્લાયતેક્ષણં તત્ વદનં રાહુમુક્તઃ ઉડ્ડુરિવ અશોભત||સા હનુમંતં વ્યક્તં કપિં મન્યતે અન્યથા ઇતિ અથ હનુમાન્ પ્રિયદર્શનાં તાં ઉત્તરં ઉવાચ||

The face of the wide eyed lady Sita, with her large red eyes shone like the moon released from the shadow of Rahu. She realized that Hanuman is clearly a Vanara not any other. Then Hanuman looked at her who is pleasing to look at, and spoke.

એતત્તે સર્વમાખ્યાતં સમાશ્વસિહિ મૈથિલિ|
કિંકરોમિ કથં વાતે રોચતે પ્રતિયામ્યહમ્||88||

સ|| મૈથિલિ એતત્ સર્વં આખ્યાતં સમાશ્વસિહિ| કિં કરોમિ કથં વા રોચતે | અહં પ્રતિયામિ ||

'Oh Maithili , I have told you everything , calm down. What shall I do, or what pleases you. I will go back'.

હતેઽસુરે સંયતિ શંબસાદને
કપિપ્રવીરેણ મહર્ષિ ચોદનાત્|
તતોઽસ્મિ વાયુપ્રભવો હિ મૈથિલિ
પ્રભાવતઃ તત્પ્રતિમશ્ચ વાનરઃ||89||

સ|| મૈથિલિ સંયતિ શંબસાદને અસુરે કપિપ્રવરેણ મહર્ષિચોદનાત્ હતે સતિ અથ વાયુપ્રભવઃ પ્રભાવતઃ તત્પ્રતિમઃ વાનરઃ અસ્મિ||

'Oh Maithili ! on the orders of great Rishis when the best of Vanaras killed Samabasadana, I was born with powers of Vayu and equal to Vayu'.

ઇત્યાર્ષે શ્રીમદ્રામાયણે આદિકાવ્યે વાલ્મીકીયે
ચતુર્વિંશત્ સહસ્રિકાયાં સંહિતાયામ્
શ્રીમત્સુન્દરકાંડે પંચત્રિંશસ્સર્ગઃ||

Thus ends the Sarga thirty five of Sundarakanda in Ramayana ,the first poem ever composed in Sanskrit by the first poet sage Valmiki.

|| om tat sat||